Музей судлалын судлах зүйл

Орчин үеийн онол бол музей судлалыг авч үзэхдээ бүх шинжлэх ухаан судлалд хэрэглэгддэг ерөнхий ойлголт, зарчмуудыг ашигладаг. Бүх шинжлэх ухаан нь тодорхой судалгааны объект болон зүйлтэй байдаг. Судалгааны объект гэдэг нь шинжпэх ухааыы танин мэдэхүйн хүчин чармайлт, чиглэсэн бодит зүйлсийн цуглуулга бөгөөд бусад шинжлэх ухааныхтай төстэй, бүр адилхан ч байж болдог. Музей судлалын объект нь музей. Музейн хэргийг (үйл ажиллагааг) нийгмийн үзэгдэл хэлбэрээр авч үзэх юм. Гэвч энэ объект тодорхой хэмжээнд түүхийн ухаан зэрэг шинжлэх ухаанаар зарим хэмжээгээр судлагдсан байдаг. Тухайлбал: социологи, соёлын түүх гэх мэт.
Судалгааны зүйл бол судалгааны объектоос өөр тодорхой бүлэг зүй тогтол юм. (Закунамерной-Закономерность) бөгөөд биеэ даасан шинжлэх ухааны салбар бүхэнд тус тусдаа өөр өөр байдгаараа онцлогтой. Судалгааны зүйл нь тухайн шинжлэх ухааны үүрэг зорилт, онол, сонирхолын хүрээ, мэргэжлийн чиглэлийг илэрхийлдэг. Судалгааны объектыг илрүүлэх харьцангуй хялбар материалыг цуглуулах үед л мэдэж болдог бол судалгааны зүйл бэлэн гарч ирдэггүй. Түүнийг хайж олох, бүтээх хэрэгтэй юм.
Судалгааны зүйлийг төрөлжүүлэн ангилах нь шинжлэх ухааны онолын хамгийн чухал хэсэг бөгөөд тухайн шинжлэх ухааны хөгжлийн түвшинг давхар харуулдгаараа онцлогтой.

Өнөөгийн авлига гэж юу вэ?

Дэлхий дахин даяарчлагдаж буй өнөө үед улс орон бүрийн нийгэм улс төрийн нэгэн сөрөг үзэгдэл бол яах аргагүй авлига / corruption /, хээл хахууль /bribery / билээ. Гэхдээ авлига, хээд хахууль гэдэг ойлголт маань саяхан бий болсон зүйл гэвэл бас үгүй юмаа. Манай улсын хувьд “Авлигын эсрэг хууль”-г анх 1996 онд баталсан бөгөөд 2006 оны 07 сарын 06 ны өдөр шинэчлэн найруулж 2006оны 11сарын 01 ны өдрөөс эхлэн даган мөрдөгдөж эхэлсэн байдаг. Мөн гадны орнуудын жишгээр “Авлигатай тэмцэх газар” байгуулан үйл ажиллагаа явуулаад нилээдгүй хугацааг өнгөрөөж, багагүй зүйлийг хийгээд байгаа билээ :

2006оны07сарын 06 ны өдөр батлагдсан” Авлигын эсрэг хууль” [1] бөгөөд энэхүү хуулийн зорилт нь: Авлигатай тэмцэх үйл ажиллагаа, авлигатай тэмцэх байгууллагын эрх зүйн үндэсийг тодорхолж тэдгээртэй холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино” гэжээ. Энэ хуулийн миний дипломтой холбогдох чухал тодорхойлолтоос авч үзвэл:

3-р бүлэг 3.1-д “авлига” гэж энэ хуулийн 4.1-д[2] заасан этгээд албан тушаалын эрх мэдлээ урвуулан ашиглаж хувийн ашиг хонжоо олоход, бусдад давуу байдал олгох, иргэн хуулийн этгээдээс тэрхүү хууль бус давуу байдлыг олж авах үйлдэл, эс үйлдэхүйгээр илрэх аливаа эрх зүйн зөрчилийг ойлгоно. Мөн хуулийн 3.1.2-т “Ашиг хонжоо” гэж энэ хуулийн 4.1-д заасан этгээд албан тушаалын эрх мэдлээ урвуулан ашиглаж бусдад даву байдал олгосны төлөө, өөрт нь болон бусдад буй болох эдийн болон эдийн бус ашигтай байдлыг хэлнэ.” гэжээ. Мөн 3.1.3-т “албан тушаалын эрх мэдлээ урвуулан ашиглах” гэж албан тушаалын эрх мэдлийг албаны эрх ашгын эсрэг буюу хувийн ашиг сонирхолоо гүйцэлдүүлэх зорилгод ашиглаж хийх ёстой үйлдэлийг хийхгүй байх, хийх ёсгүй үйлдэлийг хийх зэргийг хэлнэ. Мөн 3.1.4-т “Давуу байдал гэж” энэ хуулийн 4.1-т заасан этгээд албан тушаалын эрх мэдлээ урвуулан ашигласанаар хувь хүн, хуулийн этгээдэд буй болох эдийн болон эдийн бус ашигтай байдлыг хэлнэ. гэжээ. 1996оны “Авлигын эсрэг хуулинд” хээл хахууль авах нь хувьдаа материаллаг болон бусад ашиг хонжоо олох зорилгоор албан тушаалын байдал, боломжоо ашиглах, ийнхүү ашигласанаар түүнд шан харамж буюу хөнгөлөлт давуу талыг хувь хүн хуулийн этгээдээс олгох явдлыг ойлгоно “ гэжээ. Ийнхүү авлига хээл хахуулийг тодорхойлсон тодорхойлолт байдаг. Судлаач шинжээч нар өөрсдийн мэргэжилийн онцлогоос хандсан байдаг ч эдгээр нь бүгд л нийтлэг агуулгатай байдаг. Тухайлбал:

Улс төр судлаачид “ Авлигыг санхүү, улс төрийн болон бусад хөшүүргүүдийг ашиглан төрд нөлөөлөх хууль бус арга хэрэгсэл гэж үздэг байна. Улс төрчид ардчилал дутуу хөгжсөнөөс л авлига бий болдог, тиймээс ардчилал жинхэн утгаараа хөгжсөн, олон нийтийг төрийн удирдлагад татан оролцуулж чадсан иргэний нийгэм байгуулах нь авлигыг хязгаарлахад чухал нөлөөтэй гэж үздэг. Харин “Нийгэм судлаачид” : Авлига нь төрийн эрх мэдэл, нөөц хүчийг өөртөө хувийн ашиг олохын тулд урвуулан ашиглах үзэгдэл бөгөөд, шан харамж авсаныхаа хариуд албан тушаалтан нь төрийн эрх ашиг сонирхолын эсрэг чиглэсэн үйлдэл тул онц аюултай гэж үздэг. Төрийн албан хаагчидын ёс зүйг зөв хэвшүүлэн мөрдүүлэх ажил хийгдэхгүй байгаагаас шалтгаадаг гэж үздэг. Бизнесийнхэн : Авлигыг замд нь заавал таардаг, дайрч гарахаас өөр аргагүй бул хар чулуу гэж ойлгодог үздэг. Авлига хээл хахуулиас болж ажил төрөл нь бүтэж болох ч өөр хэн нэгний хахуулиас болж төлөвлөсөн ажил нь нурахаас ихээхэн эмээдэг байна. Ер нь авлигад автсан нийгэмд шудрага өрсөлдөөн гэж үгүй болдог гэж болно. Хуульчид : Тэднйи анхаарлыг ихээхэн татдаг сэдэв бол авлига байдаг. Эрт үеэс гэмт хэргийн нэг хэлбэрт тооцогдож ирсэнтэй холбоотой. Ер нь нийгмийн бусад салбарынхныг бодвол хуульчид энэ тал дээр илүү туршлага хуримтлуулсан байдаг. Авлигын үзэгдэлтэй тэмцэхэд, иргэн, захиргааны болоод эрүүгийн эрх зүйн салбарууд голчлон үүрэгтэй гэж үздэг байна.

Олон улсын эрх зүй судлаачид” хахуулийг” албан тушаалтан хэн нэгэн этгээдийн эрх ашигт нийцүүлэн,өөрийн хэрэгжүүлэх эрх мэдлийн хүрээнд үйлдэл, эс үйлдэл гүйцэтгэсэний харуд материаллаг болон материаллаг өус баялагыг ямар нэгэн хэлбэрээр өөртөө авахыг хэлдэг байна.[3] Энэ мэтээр авлига, хээл хахуулийн талаар хүн бүр харилцан адилгүй бодолтой байдаг боловч нийтлэг нэг л ухагдахуун мөн чанарыг агуулж байдаг гэж болно.

Авлига хээл хахууль нь эрх мэдлийг цөөн хэдэн хүнийгарт төвлөрүүлсэн тоталитар дэглэмийн болон, захиргаадах, дарангуйлах дэглэмүүдэд үргэлж сүүдэрлэн хөгжиж байдаг. Харин ардчилалын үед авлига, хээл хахуулийн хэрэг илчлэгдвэл, үргэлж довтолгооны бай болж байдаг жамтай. [4]

Авлигын гэмт хэрэг хэмжээний хувьд : - -цалин багатай албан хаагчидын дунд байдаг жижиг авлига

- Намын хандив,

-Ажилд оруулсаны бэлэг

- Гаалиар бараа гаргах гэх мэттэй холбоотой дунд зэргийн авлига.

Улсын хэмжээний том авлига:

- Гадаадын банкуудтай нууц холбоотой экспорт

- Хил дамжсан авлига

- Төрийн алба нтушаалтаныг унагах

- Хөрөнгө оруулалтыг үрэн таран хийх

- Ашиггүй төслүүдийг хэрэгжүүлэх

- Зэвсгийн наймаа

- Хүний наймаа

- Хар тамхины наймаа

- Мафи

Зэргүүд нь бүгдээрээ л авлига хээл хахуулийн сүүдэр дор цэцэглэн хөгжиж байдаг. Зарим судлаачид ядуурал авлига, хээл хахуулийг бий болгодог гэж үздэг ч миний бодлоор бол авлига хээл хахуулийн гэмт хэргийг а а.баячууд

б. Ядуучууд ч ялгаагүй үйлдэж байдаг бөгөөд энэ бүгдийг “хүний төрөлхийн араншин, шунал, хязгааргүй хэрэгцээ, ханашгүй хүсэлтэй холбож үзвэл илүү үр дүнтэй санагдах юм. 1990-ээд оноос өмнө “Авлига, хээл хахуулийн асуудлаар төдий л ярих хөндөх нь ховор байсан ба 1994 оны 12 сард болсон Америк тивийн лидерүүдийн дээд хэмжээний уулзалтаар улс төрийн хамгийн их анхаарал татсан зүйл бол “авлига “байна гэсэн дүгнэлтэд хүрч түүний эсрэг шургуу тэмцэх нь зүйтэй гэж үзэн засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт багтаж эхэлсэн байдаг. [5]

Өөрийн багш болох Чулуунбатын материалыг ашигласан болно.

Харилцан солилцооны талаар аваад үзвэл

Бэлэгний талаар авч үзэхэд заавал харилцан солилцоотой холбогддог.М.Моссын үзсэнчлэн “бэлэг” заавал хариуг хүлээж байдаг гэсэн үзэлтэй санал нэгтэй байгаа билээ. Харилцан солилцоог дотор нь

- Ерөнхийлсөн харилцан солилцоо / general reciprocity /

- Тэнцвэртэй харилцан солилцоо /balanced reciprocity /

- Сөрөг харилцан солилцоо /negative reciprocity /

Гэсэн хэлбэртэй байдаг ба дэлгэрүүлээд үзвэл :

Ерөнхийлсөн харилцан солилцоо : Энэ нь харьцангуй хувийн шинжтэй харилцааны илрэл байдаг. Өөрөөр хэлбэл хэн нэг этгээд хэн нэг хүнд ямар нэг зүйл өгөөд заавал хаариуг нь нэхэхгүй байх явдал юм. Жишээ нь эцэг эх нь хүүхдийнхээ өмсөх хувцас, хоол хүнс гээд бүгдийг нь бэлдэж өгдөг ба түүнтэйгээ дүйцэх эдийг авдаггүй харин үр хүүхдээсээ хайр хүндэтгэл, зүй ёсны хүмүүжилийг л хүлээж байдаг гэж болно.

Тэнцвэртэй харилцан солилцоо

Энэ нь гэр бүлийн гишүүдийн харилцаанаас арай хол байдаг хүмүүсийн хооронд байдаг солицоо юм. Өөрөөр хэлбэл найз нөхөд гэх мэт ойрын хамтай хүмүүсийн хоорондын харилцаанд үүсдэг. Энэ солилцооны үед хэн нэг нь нөгөө хүнд бэлэг ч юмуу өгсөн бол заавал хариуг нь хүлээж байдаг гэхдээ тэр нь хариугаа авах биш хугацааны хувьд янз бүр байж болно.

Гэхдээ энэ 2 харилцан солилцоо нь хоюулаа дотно харилцаатай хүмүүсийн хооронд үүсдэг бөгөөд итгэл- хүндэтгэл дээр үндэслэгддэг.

Сөрөг харилцан солилцоо

Энэ төрлийн солилцоо нь цэвэр эдийн засгийн шинжтэй бөгөөд маш сайн тооцоологдсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл энэхүү харилцан солилцоо нь хэн нэгэн хүнд ямар нэг зүйл өгөөд заавал түүнтэй тэнцэх хэмжээний зүйлийг авахыг эрмэлздэг. Ер нь дүйцэх хэмжээний зүйлийг авахыг эрмэлздэг гэж болно.

Хээл хахууль гэх ойлголт маань дээрх харилцан солилцоон дээр суурилдаг бөгөөд эд зүйлс өгдөгөөрөө Бэлэг гэх ойлголттой төстэй бөгөөд адилхан хариугаа хүлээж байдагаараа ижил бөгөөд нэг зүйлийн 2 тал гэж болох юм.

Солилцоо

Солилцоо (exchange) гэдэг нь нийгмийн гишүүдийн хоорондох юмсын шилжүүлэлт юм. Юмс гэдэг нь хүн эсвэл амьтан, материаллаг ба материаллаг бус, үг ба зүйлс байж болно. Гишүүд гэдэгт нь хувь хүн, бүлэгүүд, эсвэл бурхад онгодууд байж болно. Нийгмийн амьдралд солилцоо их тархсан байдаг. Лэви-Страуссын хувьд хүний жинхэнэ оршихуй нь бүлэг хүмүүс хоорондоо эмэгтэйчүүдээ гэрлэх гэж солилцсоноор эхэлдэг. Маусын хувьд солилцоо нь Хоббсын зохиолд гардаг бүгд бие биенийхээ эсрэг дайны эртний шийдэл байжээ.

Солилцоо нь антропологийн төв сэдэв болох солилцоо нь мөн хүмүүсий амьдралд гол үүрэг гүйцэтгэх боловч Меланездийн солилцоог антропологчид онцлон үзэн этнографийн маш олон жишээнүүд тэндээс татагджээ.

Бүтэцийн төлөв.

Ерөнхийд нь авч үзвэл солилцоо нь бүтэц, хэв маяг, зохицуулалттай байдаг. Адам Смитийн ‘үл үзэгдэгч гар’(invisible hand) гэдэг ойлголт шиг эдгээр зохицуулалтууд нь гишүүдийг мэдсэн мэдээгүй ч үр дагавар дагуулж байдаг. Хамгийн алдартай жишээ бол Малиновскигйин (1922, бүлэг 4) дүрслэн бичсэн Меланезийн кула солилцоо юм. Кулад оролцогч Тробрианд арлынхан чимэглэлийн бугуйн хясаа болон хүзүүний зүүлтийг өөр тосгон дахь холбоотнууддаа өгөн авалцдаг. Энэ солилцоо нь олон зуун километрийг хамарсан нэг тийшээ хясаа, нөгөө тийшээ нь зүүлт явсан том тойрог болон харагддаг. Гэхдээ уг бүтэцийг оролцогчид нь санаатайгаар гаргаж ирээгүй юм.

Өөр нэг бүтэцийн хэлбэр нь ямар юмсыг юугаар сольж болох вэ гэдгээр тодорхойлогдоно. Мөнгөний хэрэглээ нэвтэрсэн нийгмүүдэд ч зөвхөн сольж л авдаг зүйл гэж байдаг. Жишээ нь Баруунд зэрэг дэвших, бүх төрлийн эрдмийн цол, дипломыг болзол биелүүлсэн хүнд нь л өгдөг ба дээрх зүйлсийг мөнгөний хариуд авч болдоггүй бөгөөд, авах ч ёсгүй юм. Солилцоо ингэж хязгаарлагдсан үед солилцооны давхрагын бүтэц бий болдог. Ийм хүрээний сонгодог жишээ бол Нигерийн Тивчүүд юм. Тэдний гурван давхрагыг Боханнан (1955) тодорхойлжээ.

Нэг нь өдөр тутмын хэрэглээний аахар шаахар зүйл болон хүнсний зүйлүүд. Хоёр нь арай хязгаарлагдмал давхраг болох боол, мал, төмөр гулдмай болон нэгэн даавууны төрөл болно. Эдгээр зүйлс нь амжиргааны бус харин зиндааг илтгэн харуулдаг эд зүйлс болно. Хамгийн хязгаарлагдмал давхрагт нь өөрсдөөс нь хамааралтай эмэгтэйчүүд болон хүүхдүүд орно. Нэг давхрагын зүйлийг нөгөө давхрагтай сольж болдоггүй байсан ч колончлогчид мөнгө нэвтрүүлсний дараа мөнгийг солих зүйл дээрээ нэмж ашигласнаар солих боломжтой болжээ.

Солилцооны бүтцийг шинжилсэн хамгийн алдартай бүтээл нь Лэви-Страуссынх.

Эмэгтэйчүүдээ солилцсоноор бүлэг хүмүүсийн хооронд харилцааны бүтэц бий болдог.

Харилцааны төлөв.

Харилцааны төлөв нь солилцож байгаа хүмүүс хоорондоо, солилцож байгаа зүйлстэйгээ, солилцож байгаа үйлдэлтэйгээ хэрхэн харилцаж байгааг харуулдаг.

Салинс Меланезид солилцоо нь Том Хүн (Big Man) гэдэг систем үүсгэснийг тайлбарласан байдаг. Мөн Салинс бүлэг дотрох солилцоо нь их өгөөмөр, бүлгийн хилийн солилцоо нь нарийн тооцоотой, харин гадныхантай хийж байгаа солилцоо нь “эсрэг харилцан солилцоо (negative reciprocity)” байдаг.

Барааны хэт үнэлэмж (fetishism of commodities) гэдэг асуудлыг Маркс тайлбарлахдаа бараа солилцоо нь солилцогч хүмүүс ба сольж байгаа зүйлийн хоорондын жихэнэ харилцааг далдадж байдаг гэжээ. Мауссын сонгодог томъёолол нь бэлэг солилцоонд хамаатай болж байгаа хүмүүс бэлэг авхын тулд бэлэг өгөх албатай болдог. Маоричуудын “бэлэгний сүнс (spirit of the gift)” буюу хау нь зэзндээ хариу бэлэг өгөхийг шаардаж байдаг гэдэг жишээ авчээ.

Мэрилин Стратэрн (1988) Меланезийнхэн хүн солилцоо хийхээсээ өмнө оршдоггүй бөгөөд солилцоо хийх харилцаанд оролцсоноороо хүн ч, бэлэг ч бодит зүйл болж ирдэг байна гэж бичжээ.

Солилцоо ба эдийн засаг.

Энэ сэдэв солилцоонд яаж хандах вэ гэдэг маргаан мэт харагдаж байгаа бөгөөд хоёр чиг хандлагатай (Parry 1986). Нэг нь нийгэмтэйгээ холбоотой бөгөөд Мауссын онцолсон үйлдэгчид өөр хоорондоо холбогдож үүрэг хариуцлагатай болдог. Энэ үзэлтэй холбож үзвэл авлига хээл хахуулийн гэмт хэрэгт оролцогчид нь тодорхой хэмжээний хариуцлагыг хүлээж байдаг хариуцлага нь харин янз бүр байж болох юм. Тухайлбал: Хахууль өгсөн этгээдэд буцаагаад түүнтэй тэнцэх хэмжээний зүйлээр хариу барих шаардлага тулгардаг, хэрвээ хууль бус үйлдэл нь илэрвэл хуулийн өмнө хариуцлаг хүлээх байж болох юм.

Нөгөөдөх нь хувь хүнтэй холбоотой бөгөөд Малиновский үйлдэгчид бол хувийн ашиг сонирхолтой, бие даасан, өгсөнтөйгөө дүйцэх хэмжээний зүйл буцааж авахыг хүсдэг гэж үзжээ. Блау(Blau), Гоулднэр(Gouldner), Хоманс(Homans) солилцоог үйлдэгчиддээ зардал, ашиг тус авчирдаг гэдэг гэдэг утгаар тайлбарлан бичжээ.

Эдгээр үзэлтэй холбож үзвэл авлига хээл хахуулийн гэмт хэрэгт оролцогчид нь тодорхой хэмжээний хариуцлагыг хүлээж байдаг хариуцлага нь харин янз бүр байж болох юм. Тухайлбал: Хахууль өгсөн этгээдэд буцаагаад түүнтэй тэнцэх хэмжээний зүйлээр хариу барих шаардлага тулгардаг гэдгийг харж болохоор байна.

Авлига , хээл хахуулийн уламжлал

Манай орон эртнээс нааш зочныг дайлах, зочлох ёс , мөн бэлэг өгөх талаар тогтсон нарийн дэг журам бүхий заншилтай ард түмэн . Миний бодлоор авлига гэдэг ойлголт маань 1990-ээд оноос хойш л бий болсон ойлголт бололтой  Яахав 1926 онд БНМАУ-н “Шүүх цаазын бичигт” Албан тушаалын гэмт хэрэг, эд хахуулийг гэмт хэрэг гэсэн заалт байсан. Харин 1942 онд анх хээл хахууль гэсэн нэр томъёо гарч ирсэн байдаг. Миний бодлоор бол эрт үедээ “бэлэг” гэсэн ухагдахуун нь өнөөгийн хээл хахууль ,авлигын зарим үүргийг нь гүйцэтгэж байсан байж боллох юм. Харин авлига гэдэг ойлголт маань гэмт хэргийн шинжийг агуулсан үе нь харьцангуй хожуу үеийн ойлголт бөгөөд зарим ноёд, язгууртанууд өнөөгийн авлигын шигжтэй үйлдэлүүдийг үйлдэж байсан. Энэ талаар “Улаан хацарт “ гэсэн сурвалжид тодорхой гардаг. Харин хаан бол өөрөө төрийн хэмжээнд байсан гэж болно. Мөн үүнийг нотолж болохоор нэг зүйл бол: монгол оронд жуулчилж байсан Плано Карпини “ Тэд шунахай, ямагт ашиг харж, хүссэн зүйлээ нэхэмулэхдэ сайн, луу унжихдаа гарамгай, гээд “ Татарууд бэлэг сэлт нэхэхдээ сайн, маш их шургуу учраас тэд нар дээо очихоор бол гар цайлгах их хэмжээний, үнэтэй бэлэг сэлтийг авч явахыг Даниел бидэнд захилаа, хэрэв ямар ч бэлэг өгөхгүй бол зорьсон ажил бүтэлгүйтсэний адил болно гээд гадны нэгэн элч бэлэг сэлт өгөөгүйгээс болоод өөрийн зорьсон үүргээ биелүүлж чадаагүйгээр барахгүй зохих түвшинд анхаарал тавин хүлээж аваагүй тухй бидэнд ярьсан.[1]

Үүнээс харахад монголчуудад эртнээс нааш аливаа ажлыг бүтээхдээ бэлэг сэлт барих нь эртнээс байсан бололтой бөгөөд одоо ч бид ажил хэргийг бүтээхдээ, танил талаа харах, гар цайлгаад хялбархан бүтээх эрмэлздэг гэж болно..  Ялангуяа өнөөгийнх шиг хүнд суртал албан хаагчидын дунд газар авсан өнөө үед бол тохиромжтой мэт .2006 онд “Сант марал сангаас явуулсан судалгаанд оролцогчидын 70% гаруй нь хээл хахууль танил талыг ашиглах нь  ажилаа бүтээх хамгийн үр дүнтэй арга гэжээ. Тэгвэл ийм сэтгэлгээ саяхан бий болсон уу? Гэвэл бас үгүй юм харин хүмүүсийн аливааг амар хялбар бүтээхийг эрмэлздэг сэтгэдгээтэй холбогдоно. Энэхүү байдал нь эртнээс байсан гэдгийг  дараах зүйр цэцэн үгээс харж болохоор байна. Жишээ нь:  Танилтай хүн талын чинээ
                                                                     Танилгүй хүн алгын чинээ.
                                       Талтай хүн тарган                                                                               
                                       Үгтэй хүн мэргэн                                 гэх мэт байна.

Хээл хахуулийн үүргийг бэлэг гүйцэтгэж байсаныг баталж болох нэг зүйл бол ардын зүйр цэцэн үгс байж болох юм. Хээл хахууль ч бэлэг ч нэгэн адил заавал хариуг хүлээж байдагаагаа адил байдаг талаар өмнө авч үзсэн билээ. Үүнийг харуулсан үгсээс дурьдвал:

Аяганы хариу өдөртөө Өөдтэй бол уруутай

Агтны хариу жилдээ, Өглөгтэй бол авлагтай

Авахыг мэдвэл өгөхөө мэд

Өгөхийг мэдвэл авахаа мэд

Гэх мэтээр бэлэг заавал хариугаа хүлээж байдаг гэдгийг харуулсан үгс нилээдгүй байна.       Буддын шашин хүчтэй байсан манай орны ард түмний дунд арван хар нүгэлийг үйлдэж болохгүй гэдэг ойлголт байдаг. Гэтэл тэр дунд нь авлигыг үйлдэж болохгүй гэсэн зүйл байж болох юм. Жишээлбэл:  нэгд: Эд хөрөнгө, эрх тушаал, алдар нэрэнд шунах сэтгэл, хоёрт: хар амиа хичээх, харамлах гуравт: Бусдад  атаархаж жөтөөрхөж илүү үзэх санаа, дөрөвт :  бусдад үл итгэж ,хар санаж хажиглах, үл итгэх зэрэг нь санаа сэтгэлээр үйлдэх дөрвөн хар нүгэл болдог.  Үүнээс нэг, хоёр зэрэг нь авлига, хээл хахуулийн шинжийг агуулж байж болох юм.

[1] Плано Карпини “ Монголчуудын түүх “ УБ хот , 2006 он , 35 дах тал